istorya sa kaban ni lulay balulay

1.  ANG SINUGDANAN

Amo tong apohan, igsuon sa tatay sa among nanay. Wa to siya mangasawa, mao nga naglumon lang to siya sa iyang igsuon, si Apo Sisto ug ang iyang asawa nga si Lola Ising, nga mga ginikanan sa akong Nanay. Di gyud uroy to siya magpurol nga maoy sagad sul-obon sa mga lalaki sa amoa. Magkamisa ug tapis ra to siya kanunay. Sa sinugdanan kuno kataw-an siya sa iyang katalirongang kalalakin-an. Gidanggaan siyag Balulay, yaga-yaga nga pangalan. Wa man siya motutol, gipasagdan lang niya, hangtod gipul-an na lang sila. Nawad-an na lag aslom sa ulhi ning ilang yaga-yaga ug nahimo na hinuon niyang ngalan sa tibuok Balangiga. Sa balay, Lulay among tawag niya, dili Lola, dili Lolo. Lulay, ang among Lulay.

Iyang ngalang tinuod?  Facundo kaha to. Oo, Facundo, Facundo Olvidar. Apan way mahinumdom anang ngalana sa amoa. Pirmero gyung pag-abot sa mga Merkano, tin-edyer pa kaha tong among Lulay. Si Apo Sisto ug si Lola Ising nag-asawa na, ambot natawo na ba kaha si Nanay. Ako naglutaw pa sa bugan sa akong mga ginikanan, mga lagas pay pasultihon. Kay mga puya pa man gani sad sila Nanay ug Tatay adtong panahona.

Sa tiyempo  Hapon, may buot-buot  na ko. Gulang na sad ang among Lulay Balulay.  Ngalan nga lagas na kadto siya, hamis ug limpyohon gihapon, sama sa iyang naandan.  Wa man uroy makalbo pareho sa uban. Hangtod sa siya namatay taas gihapon ang iyang bukay nga buhok. Nahinumdom pa kos' iyang mga patadyong nga lain-laig kolor, mga kamisa nga nagtikig sa almirol ug kanunay plansawo, magkadilaing sudlay nga iyang ihipos sa iyang ubanon nga buhok. Siyay nagtudlo namo pagkalimpyada, pagbantay sa among lawas, pagpanghipos sa among mga butang, pagpili og unsay sul-obon nga angayan sa okasyon. Labaw sa tanan, pagbarog sa among tinuohan aron respetohon sa uban.

Dugay mi sa iyang pagmatuto, busa di gyud namo makalimtan among Lulay. Lalaki si Lulay Balulay, hitso nga lalaki. Wa man ni niya balibari, wala sad niya supaka. Duna lang siyay kaugalingong balaod nga gisunod. Barogi ang imong tinuohan,  iyang tudlo kanamo. Bali-balion man ning istoryahag kanapulo, sayod ang tanan sa Balangiga nga lalaki among Lulay. Lalaki nga nagsaya, kay niya pa, unsa may naa niana?

2.  KABILIN

"Petra, marika," baskog gihapon ang tingog sa lagas nga nagtawag kanako usa ana ka aga.  "Ablihi kanang kaban tiilan sa akong katri. Ipaguwa ang sulod."

Wa gyuy makahilabot anang kabana, suhito among pamilya. Katingad-an karon nga iya kining paablihan nako. Unsa kahay naa sa iyang ulo?

Ang sulod sa kaban mga karaang sanina, bistida, sari-saring mga inagua, binabaye, camisa nga hinimo sa pinya ug abaca, mga tapis, mga sobrefalda, panuelos con encaje Belgica, candonggas largas, mga saya nga siete cuhillos, cinco cuchillos, tres cuchillos, mga mascota nga binuwakan, mga sayas serpentinas de Samar y Leyte, mantillas bordaderas, mga sapatilya.

Sa nahikyad na ang tanan, miingon si Lulay, "Hala, pamil-a na pag-otro ug iuli. Ayoha paghamis. Unya kapti kanang liyabe. Ikay akong habinlan aning tanan. Ampingi." Iya kong gibantayan sa akong buhat hangtod nahuman. Way tingog si Nanay nga nagtan-aw kanako ug nagyango-yango.  

Ako siyang gipangutana sa wa na mi sa lawak ni Lulay, "Nganong ako man?"

Nikatawa lang si Nanay. "Kay hingantahon ka man kuno, ug maayong moistorya."

"Komedya diha Nay, uy. Unsaon man nako nang mga saninang karaan?"

Apan wa na ko tubayi ni Nanay nga nalingaw og hagpat sa kamunggay para sa sinabawang sapsap among panihapon.  Ug mao na nga nia nako karon kining kaban ni Lulay Balulay. Katorse anyos  ko sa gipasa niya kanako ang pagmangno aning mga panaptona. Pila nay akong idad karon, nanglanot na man gani sad ning akong buhok. Inubanan sa iyang istorya, siyempre. Oo, usa siya mawala, gitug-an  niya ang istorya aning iyang kaban. Daghang istorya. Karon ako sad ning itug-an kaninyo.

3.  SI LULAY BALULAY

"Sastre ko sa daang lungsod sa Balangiga. Maayo sad kong mamorda. Kay ngano man to? Kay di ko gustong mangisda, init kaayong mamasol, mapagtong ka sa udto sa imong baroto. Labaw na nga dili ko gustong magdaro ug mamunglay. Init lagi sad, ug gilhang ang sagbot sa kampo. Gikataw-an kos' mga laki, binabayi kuno ko. Hala. sige. Ngano man diay? Binabayi bitaw, unsa may naa niana?

"Nagpraktis hinuon kog panahi. Gihanas nako akong kaugalingong mogamit ug dagom ug hilo hangtod nilaksi ug nipino akong agi. Akong gitastas mga daang sanina sa akong mama aron mahibawo kog unsay porma sa manggas, sa blusa, unsaon pagpahaom sa dughan, sa bat-ang, sa abaga. Gitun-an nako ang porma sa karsones, purol, kamisadentro, karsonsilyo sa mga lalaki. Apan kalipay nako ang paggama sa sanina sa mga babaye, trajes, ternos, camisolas, mga bisti para kasal.

"Panalagsa ra hinuon ko makapanahi ug hitso, kay yano ra kaayo ang kinabuhi kaniadto.  Timasa ray panul-obon sa mga tawo adlaw-adlaw. Gawas kon Domingo. Kon Domingo magpabunggahay ug ilis ang tanan para manimba. Usa ka adlaw sa usa ka simana, ipakita nila sa Ginoo nga nakabisti silag maayo.

"Pastilan Inday, kadtong tuig sa 1891, bulan sa Setyembre,  gikulatag maayo ang lungsod sa kolera. Mga gagmayng  bata nangamatay adtong dakong pisti. Way hunong ang undas sa lingganay sa simbahan alang sa mga minatay. Gawas pa kini sa among nagbaga nga kasuko sa mga Merkano nga kalit lang nangabot ug nagpakahari-hari sa amoang lungsod. Gipangpriso nila ang among kalalakinhan nga mingsulay og supak sa ilang pamaagi. Gipamusil among mga hayopan nga  naningaon man lang intawon sa kadalanan. Adtong panahona may tinago nga bulkan sa dughan ang Balangiga.

"Sa gabii sa Setyembre 27, nanumbalay ang magsilinganan, pasumangil nga motambong sa pangadyi sa kalag sa mga namatyan. Gibantayan mi sa mga Kano, apan wa man silay nakita nga kalapasan. Traynta ka tawo nag-abot-abot sa among balay, wa magdungan. Nangitag bistida sa babaye. Naa silay plano, ila kong gitug-anan. Ako silang gipadayon, akong gihatagan sa ilang gikinahanglan. Gipaangayan nako ilang mga postura.

"Ug sa tungang gabii niabot si Caloy, si Caloy nga sikreto kong gikaangayan...."

4.  GUGMA

Halos kuno sila magkaidad ni Caloy. Sa mga kalalakin-an sa Balangiga, siya ra kuno ang di mobiay-biay ni Lulay. Matinahuron, tarong makig-istorya, di hambog, pareho adto kunong uban nga mangulihad kon makakitag babaye nga magkuyog-kuyog sa mga puti.

"Ako pa nang anak, p're, opawan ko na."

"Ako pay bana, dila ra anay way labod."

Kon may babaye kuno nga pahimongtan sa mga Kano sa ilang yaga-yaga, duolon niya ang babaye, pasudlon sa balay aron mawala sa ilang panan-aw. Unya kalma niyang  atubangon ang mga kano, pangutan-on ug tinarong ug unsay ilang tuyo. Mapihaw kuno ang mga Kano ug molakaw na lang palayo. Nia karon sa iyang atubangan ang maligdong nga ulitawo. Di sila maglayo og barog. Iya kining gipahubo aron masukod ang sanina. Sama sa ubang kalalakinhan nga nanag-una, may dala sad siyang mga armas.

"Igaod kini sa akong lawas, apan sa pamaagi nga sayon rang hulboton," giingnan niya si Lulay. "Ang sundang ibutang sa akong likoran, ang pul-anan dapit sa tangkugo aron dali ra nakong makawhat. Ang mga punyal itaod sa akong isig ka braso, igo rang matabonan sa mga manggas sa camisa. Ihikot sa akong mga paa kining mga patalom aron  matabonan sa saya."

Nag-uga ang iyang tutunlan nga nagtan-aw sa libsog nga lawas sa batan-on. Iyang gituman ang tanang sugo niini, ug sa nahiluna na ang tanan, iya kining gisultihan,

"Kinahanglan di mailhan nga duna kay dinala. Anara ang imong kaugalingon paglihok nga dala ning imong kargada."

Naglakaw-lakaw ang ulitawo sa panalgan sa balay samtang iyang gipaguwa ang kinanindotan nga bistida nga iyang hiniposan. Alang lang gyud unta kaniya kining bistiha. Kay wa pa may okasyon nga angay sul-oban niini, iya lang kining gitago, ang mantilla de encaje Belgica, ang camisa de seda China, ang bordado nga panuelo de piña. Gisul-ob niya kini sa batan-on, ug mora sa iyang paminaw og nag-ilis siya sa usa ka dalagang kaslonon. Gisul-ot sa ulitawo ang naguas ug mascota, gisablay ang mantilla sa iyang ulo ug giaayo ang pañolon sa iyang abaga.

Hitsas na, ug  iyang gitan-aw ang resulta. Usa ka babaying ambongan nagbarog karon sa iyang atubangan, nagtan-aw kaniya ug  way pahiyom, tabonon ang panit, hamis ang nawong, lig-on og abaga, ul-id og likod.  Labihay kaangayan ang batan-on sa iyang traheng gisul-ob. Muy elegante gayud kaayo.  Apan kalit lang kunong nibaliktad ang iyang kasing-kasing sa iyang pagtan-aw sa kaanyag nga nahulad sa iyang atubangan. Kining batan-ong linghod ug ambongan, nga karon nagtakoban nga usa ka babaye, ugma pohon, mahimo lang paon sa kamatayon. Gihiwa iyang dughan niining butang nga iyang nahibaloan.

Apan unsaon pagbakwi sa daan nang gikauyonan? Human og ilis ni Caloy, nagbanag-banag na ang kaagahon. Ulhi na ang tanan. Di na mahunong pa ang mosunod nga panghitabo, magpadayon kini, unsa may dangatan. Padayonon gayud ang gikasabotan. Gitapik na lang niya ang batan-on sa likod ug giingnan,  

"Lakaw na. Igmat. Bantay."

5.  ANG GIKASABOTAN

Sa bintana sa iyang gamay nga balay, gibantayan ni Lulay ang pag-abot-abot sa manimbahay. Mga tigulang babaye nga nagbaliog ug sapaw-sapaw nga iskapularyo, uban ang ilang mga bana nga nanagbaston ug nagtiyog-tiyog paglakaw. Ning-abot ang  pipila ka mga lalaki nga nagyayong og mga lungon sa bata, inubanan sa mga babaye nga nangihilak. Namarada ang mga dalagitahay,  ulitawhay, mga bata.

Igmat ang iyang mga siplat, gipangita niya ang nanghulam sa iyang mga sinina. Napunting niya si Ramon ni Hulya nagsul-ob ug garnate nga mascota, si Ilyong ni Tentay naka-falda de tres cuchillos, si Balauryo ni Kiray nga nagsul-ob ug sobrefalda nga pula. Nasiplatan niya ang kadam-an, nanulod sa simbahan uban sa kadaghanan. Iyan sang nasiplatan si Caloy, kalma nga ningpaso, nagkapot ug nobenaryo ug rosaryohan, nakadungo ang ulo. Mora siya'g rayna, matod ni Lulay sa iyang kaugalingon. Ug nibaligtad na sad ang iyang ginhawaan sa kakulba ug kahangawa,

"Ginoo, itugot ang among kalamposan," ug sa sunod nga gininhawa, "Ginoo, panalipdi silang tanan."  

Di malitok ni Lulay ang iyang pangaliya, kay bisag unsaon niyag hunahuna, way mapili, kinabuhi maoy nakataya, taga-lungsod man o pangontra. Wa gyud siya mohawa sa iyang bintana.  Di magkadimao ang iyang pangadyi. Nangurog ang iyang kamot nga nagkapot sa rosaryohan. Di niya malitok ang mga misteryo sa kalipay ug kasakit. Nakalimtan niya ang ngalan sa tanang santos nga iyang diboto. Ni usa nila wa siyay natawag. Nahuman na ang misa. Nakit-an niya ang mayor del pueblo nga naa ra sa plasa, ningdagkot ug tabako. Senyas sa pagripiki sa lingganay. Didto niambak sa iyang tutonlan ang iyang kasingkasing.  Ang ripiki sa lingganay. Senyas.  Senyas sa pagsulong.

Ningbugwak sa pultahan sa simbahan mga babayi nga nanagbitbit  ug hinagiban, nanalagan, naniyabaw sa tingog nga makalilisang,

"Sulong! Sulong, kaigsoonan!"

Padayon ang ripiki sa lingganay, nanawag sa mga nanaghubong sa ilang mga panimalay,

"Panggawas na mo! Panahon na! Sulong na, kaigsuonan!"

Morag kalayo sa nag-uga nga kakognan ningkanap sa tibuok lungsod ang pag-asdang. Nangguho sa ilang gipanghubongan ang mga de armas nga katawhan. Wa makapangandam ang Kano. Gipangtigbas sila sa kon kinsay makasugat,  gipamunggotag ulo ni bisan kinsay makaagi.  Bayad sa kahiubos. Tumbas sa kasilag, kaaligutgot, pagdumot. Balos sa insulto, pagtampalas, panghadlok. Nagkahiusa ang lungsod sa usa ka pamaagi sa nga sikreto ug maluibon. Hunahuna pirmero sa mga Kano, babayi ray ilang pangontra.  Apan ang lanog-lanog nga siyagit nga ilang nadungog, "Sulong, kaigsuonan!" tingog sa kalalakin-an.

Dili ikapanghimakak nga ang sundalo nga Kano isog sad ug hanas sa away. Ningsukol sila taman sa ilang mahimo. Daghan tuod ang pangontra apan abtik sad kuno ang Kano. Ug duna silay pusil. Daghan sad silag napatay, usa sila nakalayat pag-iskapo ngadto sa dagat. Nabilin ang ilang mga minatay, uban na si Connor, ang ilang Kapitan. Pag-ugdaw sa away, usa kuno si Lulay sa mga nagsuroy sa plasa, nangita sa mga samaran nga buhi pa. Giuli sa mga panimalay aron matambalan. Nadayonan ang uban nga walay swerte.

Usa si Caloy sa naangin.  Giuli niya ang lawas sa ilang balay, gihukasan sa iyang trahe, gihugasan, ug giilisan ug limpyo nga nuog. Giadto niya ang mga partidos niini aron malubong. Ang bisti iyang gilabhan uban sa mga bisti nga gipanguli sa mga nalibre nga nanghulam. Gitahi niya ang mga gisi, gipaningkamotang mahibalik sa ilang kanindot.

Apan di pa kadtoy kataposan. Pila adto ka adlaw, gibalikan sa mga Kano ang lungsod. Kalag na lay namuyo sa Balangiga, kay ang mga buhi isigpanago na. Gisunog sa mga Kano ang lungsod, human ilubong ang  ilang minatay. Gitangtang nila ang duha ka lingganay sa kampanaryo ug gidala. Hangtod karon amo pa kining gipangita. Ambot kon gisunog ba sad nila ang simbahan? Bag-o na man karon ang simbahan sa Balangiga. Nagtungtong lang gihapon kini sa pangpang sa Himanglos.

Human adto wa na kunoy magyaga-yaga kang Lulay Balulay.  Tinahod na kuno siya sa Balangiga. Nagpadayon siyag panahi. Hangtod nagangko na lang ang among Lulay, sinilbihan siya namo sa akong Nanay.

6.  KATUMANAN

Gikaon na sa yuta si Lulay Balulay. Padulong man tang tanan diha, way hinungdan nganong atong ipanghambog ang atong pagkatawo.  Ningdaog ta sa Balangiga apan dakong kapildahan ang gidangtan sa Samar sa sunod nga mga tinuig. Dugay nang mingpahawa ang mga Kano sa atong nasod karon. Matawag nato ning kadaogan. Apan wa lang gihapoy siguro ang atong kinabuhi. Nagtuo ko nga kining kahimtanga di mag-usab hangtod sa kahangtoran. Bisag anus-a,  di gyud malikayan nga mag-atubang kitag magkalain-lain nga gumonhap sa atong kinabuhi.

Ari ta diri sa lawak, ania dinhi ang kaban. Akong ablihan para ninyo makita ang iyang tinipigan. Iya kining habilin natong tanan. Pati ang istorya nga ako nang gitug-an kaninyo. Tinuod man nga way kasigurohan ang ugma. Ang siguro lang tingali kining mga tinipik sa handuman nga makuptan sa atong mga kamot. Ayoha kanag alima, panugon  ni Lulay Balulay. Tinipik sa kagahapon nga masawod sa atong hinumdoman, angay ampingan sa atong handurawan. Ug manghinaot nga sila motultol sa atong pagadulngan.

-- MERLIE M. ALUNAN

Tacloban City,  Philippines