bungat-pamatbat

1. Kasabotan 

Magsugod ta sa usa ka kasabotan 

agig pahinumdom sa mga nakalimtan nga abi nimog kasagaran. 

Motikungkong ang hibihibi matag labok sa hapyod.

Moharag ang kakognan inigwahing sa mga lakang. 

Parehong kasabotan nga gisunod bisan na sa kinagamyang kuwaknit: 

dakpon sa pangdungog ang di makitang hinog, 

tabonan sa duha ka pako ang buwan ug bituon. 

Ang balak ug magbabalak parehong gibugkos sa tanghaga. 

Kay unsa ba ang panagang sa anino inigkisikisi sa kahayag? 

Kun ang panapo sa mga aninipot kon mangwalis na ang gikatlang kangitngit? 

Lingin ang kalayong kalit modilaab sa kasingkasing sa kilumkilom 

ug ang banagbanag mibukhad nga pako sa mga kabakaba 

nga gipakaingon mog piyuros ang tanang mitikyop nga kahilom. 

Bisan gani ang mga kaka amang sa pagpaabot. 

Ingon gyod niini ang utlanan sa matag panaw: 

mga taligsik nga natagak sa aping sa huwaw, 

kun balhibong gipadpad tumoy sa pilok, 

kun hilis nga tsinelas nga gianod sa pagduhiraw, 

kun bersong misagunto sa tuldok ug duka. 

Kay giuwang ba ang pag-abot sa pagbiya? 

Ang mga lusok sa luha ug badlis sa pahiyom? 

Ang damgo sa pagtukaw? 

Kon ang pagtukaw mao ang pagkahinanok 

uban sa mga estatuwang gilumotan na sa katawa 

ug mga rebultong gianuosan na sa gibalik-balik nga pangadye 

mora'g yamyam sa mga kalabirang anting-anting? 

Dili sukwahi ang huyuhoy sa duha ka pako

bisan gani ang mga kuyabog sa usa ka salag. 

Gisuta sa mata ang unsa mang gipadayag sa kahayag 

aron dili malingla ang rason sa pagtuo 

tungod kay gikuwenta na sa takna ang gilay-on nga nag-uwang 

sa tubig ug abo, sobre ug internet, numero ug imahinasyon. 

Mao kini ang gisalida sa handurawan nga lisod tugkaron sa kompyuter: 

halok nga mosiak sa unod ug paghigugma, 

hapuhap nga mopukaw sa hubog nga kahidlaw. 

Ug padayon nga bugkoson ang kalainan: 

way kutas nga tungason ang tanang bakilid, 

igmat nga sipliton ang mga hirig ug takilid. 

Kay didto sa layong bukid sa paghubong ug paglabong: 

nangabaligtos ang bagon sa mga dagon, 

nangawhat ang mga dahon sa paghandom.

1. Pagtakda

Isunod dayon nato ang pagtakda

sa nagkalainlaing butang, pagtakod-takod

ug pagka-di-malikayang kaguliyang 

sa mga panghitabo ug kinahanlang mahitabo

nga, sa makadaghang higayon, mihagtos

lang sa imong panan-aw. Maingon ta'g gimino.

Gipaghot na sa mga iro ang unang takdol.

Gidangaw na sa mga kabog ang kabugason.

Mouwang ang sigbin inigtilap sa busay

kon masud-ong ang nagdilaab niyang kalimutaw-- 

ang santilmo miursang hilanat sa kaadlawon.

Unya, matagak ang buwakaw sa imong daman. 

Dinhi sa isla sa Bohol, parat ang mga bituon

nga giampingan kanunay sa ukoy ug kataw:

nahadlok nga moulbo kini dungan sa dinamita,

bugbog, kaskas, turungturong ug pagmahay 

– lakip na niini ang palasyo sa mga pawikan: 

ang guso ug pasil nga gibanlas sa panghupaw.

Dugay nang mikagiw ang mga ada sa suba.  

Luyloy na ang kaway-kaway sa mga dahon.

Nakalimtan na ang pamaybay ni Karyapa:

engkantasyong gitagik sa punyal ni Tamblot

ngadto sa suwab sa sundang ni Dagohoy,

orasyong' gikulit na sa bagulbagol ug bato 

sa Punta Krus ug Simbahan sa Baclayon.

Gihinginlan na ang bathala sa kinampay

kay gipalabi ang signit sa text ug noodles.

Gitunaw na ang dagon sa tipay ug lagang;

gikulob ang bagol sa tam-is nga kalamay

ug gilaslas na nag-inusarang dila sa Eskaya.

Kon makasulti pa ang Chocolate Hills,

iya ng giagni ang mga engkanto nga mobalik sa lasang

diin ila ang sonata sa mga pispis, gangis, mangloy;

diin modimdim ang mga duwende ug tiki sa unang

matagak nga yamog sa di pa mapuwak 

ang mutyang dugay ng giugom sa puso ug gutlo.

Hinuon, nangumbitay nga karikatyur ang bayhon

sa mga mawmag ibabaw sa kakahoyang

gilangkatas bulok ug labong morag litratong naugdaw, 

naagiw lakip na ang panumdoman.

Kay banhawon ba sa paghanduraw ang tanang

gisunog sa kahakog, panamastamas, pagbati?

Mao kini ang kasabotan nga gisunod sa kinaiyahan:

gisukod sa panganod ang ilang pagpangatagak

apil na ang pagbugkos sa bangaw ug alindahaw,

ang paglasik sa taligsik ug uwan hangtod nga mobagyo.

Tan-awa ang dagat. Gilukot sa liboang balod

ang minilyang gauwang aron angkonon ang baybayon,

apil na niini ang paghunas nga mora bag gitakilid

ang kalibotan ug gipataob sa Buwan ang pikas

tampi sa panagat, ang layong hunasan sa pagkaplag. 

Gibangan sa ayaay ang nanglupad nga kanaway

sa matag silik sa nag-alak nga suno ug bulinaw.

Mokisaw ang lim-aw sa haguros sa alindanaw.

Unsaon nimo pagsiha sa mga butang nga anaa na

ngadto sa umaabot ug sa kinahanglang mahitabo?

Ug ang pagsanta sa di angayang buhaton? 

Pasagdan ba sa kamot sa kinaiyahan

sama sa batong mibarog sa tinulo sa tubig?

Kun palumotan ba hinuon ang tanan sa kalimot?

1. Pagpadayag

Mao kini ang dayag nga mga timaang dugay 

nang gitipigan sa maulawong hibihibi:

      (1) elemento sa hangin, tubig, kalayo ug yuta sa mga dahon;

(2) sugilanong' nagtambid sa mga dalid;

(3) garbong' mihapuhap sa mga buwak,

(4) samad nga nagdugo sa mga tunok.

Pila ka kukok, uwak, banog

ang nagbugno sa hangin aron angkonon

ang upat ka ngalan sa teritoryo:

amihan, habagat, timog, dumagsa

nga wala pa maulipon sa huyuhoy?

Pila ka bagyo ang mikusukuso 

sa dagat, kun alimpulos nga mikuraw

sa lim-aw, kun baha nga miambak

sa suba aron mabanabana

ang gahom sa tubig

nga wala pa hukasi sa busay?

Pila ka kalayo ang misuwayg sugba

sa lasang aron bagahon ang lapok,

daoban ang bato aron lamang

masuta ang trangkaso sa bulkan

nga wala pa mapaso sa dilaab sa huwaw?

Pila ka bukid ang naghubo,

morag halas nga nagluno, 

aron pulihag himbis ang yuta,

kun isla nga mitidlom sa mapang

milakra sa panumdoman,

kun bungtod nga mikamang

paingon sa patag ug kinabuhi

nga wa pa buk-a sa linog?

Gisuwat na ang sugilanon

sa lingganay sa matag atuli 

sa mga debutog parokyano

ug gilalik na ang suliran nga gigaid

sa kada batos rosaryohan kay dili igo

ang dinagkotang kandela nga moiwag

sa kinahiladmang lawak sa hotel,

sa ngiob nga eskina sa hilas ug uwag.

Gilawa-lawa na ang mga kerubing

giagup-opan sa altar sa mga ngabil 

ug bisan gani ang mga estatuwang nagbarog

sa ting-uwag ting-init taliwa sa plasa.

Gipalit ug gipahimuslan na sa mga dayong puti

ang garbo sa baybayon ug isla 

sama sa maanyag nga babayeng 

dunay bulok nga kinampay:

gipabilangkad sa halok sa kuwarta,

gibestiha'g iPod, laptop, ATM card, cell phone

ug gipalimugmog og whiskey

nga mora ba'g daling hinawnawa'g

alak ang kabalaka ug kahadlok

kay sa magtampisaw sa buhagay 

sa lusok-uwan nga gisapupo sa sandayong 

ug mobahakhak sama sa mga baki 

sa gagmayng sapa-sapa.

Padayon ang ngutngot agi sa tunok

tungod kay ang pagpasagad,

pagpuhag ug pagkutlo ritwal

na sa mata, kamot ug ngabil. 

Unsaon paghupay sa kahapdos? 

pagtang-on sa tanang nagdugo?

pag-alim sa samad ug garas?

kon kanunayng putlon 

ang salingsing sa kasingkasing?

Gikulit na ang patik sa tipak.

Gisuwat na ang uwat sa kilat.

Apan ang ngulngol urom sa bagulbagol.

-- NOEL P. TUAZON

Dauis, Bohol, Philippines