tigmo: “dili akoa, dili imoha; sa tanang tawo gipanag-iya”

1

Kalibotan kini nga wala’y kahingpitan ang pag-angkon. Dili molungtad ang gitukob nga tumong  sa kahayag ug kangitngit— ulo ug ikog sa kapakyas sukad gapulipuli sa pagbalikos. Mabalhinon, malipoton. Sama sa nailhan sa pinaangkan nga dili gyod madala’g tambag ni Manding Karya, ug wala’y gidalit nga agik-ik duyog sa mga awit ni Yoyoy. Sayon rang sul-obon ang maskara. Dali ra ang paglingiw diin ang alimyon kanunay dagiton sa huyuhoy, mobaliwliw sa mga buyog. Ingon ini ang atong kaagi. Pastilan, makasingkaw ug makalisa kon layo’g abton ang paghuyatid sa panumdoman. Bisan hagbay nang patay si Noy Tiago, ang akong tighilot sa wala pa ko’y buot, kab-oton ug hapuhapon unta ta niya pag-usab. Ug kon mahimo pa lang, mahilam pod unta ang kawanangan sa kamingaw nga gibati ni Salayaw, usa sa upat ka Mangyan ug uban pang mga lumad natong kaliwat nga gikatahong gidagit sa mga Kano aron ipasundayag sa 1904 St. Louis Exposition sa Missouri. “Nahisulat sa hangin ang tanan…,” segun pa sa usa ka haranista. Paminaw, atubanga ang upat ka suok sa katugnaw. Kon di masayran nganong kanunay pikas ang dagway sa kalimot, wala ta’y kalibotan. 

Dinhi ang buwan 

ug dama de noche 

uyon sa uwan. 

2

Middle Passage tadlas sa dili matidlom nga urom. Historia de Las Indias ni Bartolomé de las Casas. Trail of Tears sa mga nasod nga Chickasaw, Choctaw, Creek, Seminole, ug Cherokee. Mga panid sa gabii ni Elie Wiesel. Mga hunghong sa mga hibakusha. Mga landong sa kalunhaw nga gilambosan og Agent Orange. Mga bata sa Syria nga gipatuskig sa Sarin gas…. Kausa, matod pa ni Bronislaw Malinowski, nakighinabi siya og usa ka tiguwang nga kanibal. Kabahin sa dakong gubat sa Europe nga iyang nadunggan, gisukitsukit niya si Malinowski giunsa paghabhab sa mga taga-Europe anang labihan kadaghan nga unod sa mga tawo. “When I told him the Europeans did not eat their slain foes, he looked at me with shocked horror and asked what sort of barbarians we were, to kill without any real object,” pamatuod pa niya dihan sa libro nga Argonauts of the Western Pacific. Kon nanginit pod imong aping sa kaulaw ni Malinowski, sama ra tingali’g nanghilam-os ka sa inalisngaw sa Fukushima. Ingon ini pod tingali ang hinungaw sa mga tiningob nga lubnganan sa Tacloban alang sa mga nalumos nga wala-hiilhi samtang ang ilang mga minahal padayong galutaw sa kasubo: wala’y kalibotan. 

Dinhi ang adlaw 

sa laing tingpamulak 

tipon sa lamaw. 

 -- MICHAEL U. OBENIETA 

 Topeka, Kansas, USA