aanhon pa?

(Nobyemre 8, 2022— siyam ka tuig tikang san kataragman) 

Siyam ka tuig tikang san pag-agi 

Ni Mana Yoling. 

An hinumduman 

Napirit paghuring. 

Kaagi diri karuyag mabiling 

Kay daw kapait kan Nanay siring. 

Nagnunong na ada 

An kada usa? 

Nagmata na ba 

An mga buta? 

Andam na ba 

kun may sumunod pa? 

Por Diyos por Santo 

Tama na! 

Di mapupugngan 

An pag-abid san luha. 

Kay halarom an sunit 

Gin-antos di mapapara. 

San mga nag-una naglalaum na gud la 

Dayuday pagpahuway mga hinigugma. 

-- HAROLD L. MERCURIO 

Calbayog City, Samar, Philippines

miundang ko pagbasa sa bibliya

sukad natumpag ang kabalayan 

ug napintalan sa abo ang dakbayan. 

Gabitbit og kandila, gitadlas nako 

ang nangliking kadalanan taliwala 

sa nagkatag nga kalawasan: nangita 

sa akong mga ginikanan. Nangalisbo 

ang asupri ug aspalto. Nagdaguok 

ang lahar, ug nagbukal-bukal 

ang akong dugo. Gikan sa pay-ag 

sa karaang simbahan, nangatagak 

ang mga sagradong abog, mipulbos 

sa akong buhok. Nahandom ko 

ang nawong sa mga santo ug gidayeg 

ang ilang mga ngalan. Sa unahan, 

mitutok nako ang nalansang sa krus. 

Gimapa sa kahayag sa kandila 

ang mga tipak sa iyang nawong: 

ang iyang mga mata, sama sa tinutokan 

sa akong mga ginikanan niadtong 

ila kong gitudlo-an pagsangyaw 

sa ngalan sa mga anghel. Kaniadto,

ila kong gipasaulo sa nagkadaiyang 

mga pag-ampo. Matag handom 

adunay kinaiyang hukom samtang 

magpaabot ko kanus-a madayag

ang dibuho sa akong pagtuo. 

-- IVAN RIDGE ARBIZO 

Davao City, Philippines

sugilagming: sa dihang naithan sa sunoy si ‘day wena

Gilibot ni Day Wena ang luyong bahin sa ilang balay lahos ngadto sa balay ni Day Pura. Naglumbay ang mga tangkal sa manok sa iyang bana ug naghinayhinay siyang dili matugaw ang mga mananap. Gisiguro gyod niyang dili makit-an ni Nang Prima kay bag-ohay lang baya sila nagkahinabi niini og ilang gilibak si Day Pura. Dili kuno matuod nga higala si Day Pura kay dili mangagda kung makakuhit kinig mangga sa ilang tugkaran. Miuyon pod si Nang Prima ni Day Wena ug midugang, "Bitaw, sa kadugay natong silingan, kausa ra gyod nakatunol og sud-an, kadtong pa gyong bihag nga makapungil og ngipon!" 

Ingnon tang eksayted si Day Wena makighinabi ni Day Pura. Maayo na lang wala masangit iyang ulo sa sin nga maoy giatop sa tangkal sa manok. Bintaha ning abtik ta, niya pa, makalusotlusot ta bisag asa. 

"Hoy, Day Pura, maayong buntag, Day. Naa gyod koy chika nimo," ni Day Wena pa samtang migunit sa bukton sa silingan og giguyod kini ngadto sa may tangkehan sa luyo. 

"Unsa man na, Day Wena?" pangutana ni Day Pura. "Ay kabalo ko ana, bahin na ni Nang Prima no?"

"Hala, nakatag-an lagi ka. Nagstorya mi gahapon ba. Gidaot man ka niya, Day. Ingon siya nga swapang daw kang pagkatawo. Laina lagi. Dugang pa, ang iyaha gyong gisulti no, ingon siya ay--'Kana gyud si Day Pura, nakigtariki na sa guwardiya sa City Hall. Pastilan! Para lang gyud kuno makauna kas linya magkuhag birth certificate! Bastosa lagi, ‘day!" 

Niining tungora, mitulo ang luha ni Day Pura. "Kalain gud niya. Bag-ohay lang gani to namaylo nako kay ipalit kuno niyag tambal sa iyang apo." 

"Mao jud, Day. Na hala, sige, biyaan sa tika ha," sulti pang Day Wena ug mibiya kini balik sa luyong bahin sa ilang balay. 

Apan nabantayan niyang kalit migawas si Nang Prima sa ilang diskansohan. Mihupo kini siya og mikamang ilawm sa tangkal. Sa dihang miabot siya tungod sa paboritong sunoy sa iyang bana, kadtong nakabuno og kadaghan sa derby, naithan si Day Wena sa iyang ulo. Pwerteng daghana ug midagayday kini ngadto sa iyang nawng. 

Mibarog kini ug giablihan ang maong tangkal. Gibira niya ang manok ug gituok. "Wa ka kakita nako?! Ha?! Wa gyod ka kabantay nga naa ko?!!" 

Gilubag ni Day Wena ang liog sa manok. Misiga ang mata ni Nang Prima. 

-- JANUAR E. YAP 

Talisay City, Cebu, Philippines

artoro taliwis

Ikatatlo nga henerasyon sang mapagros 

nga mga toro nga nagma-oy sang gintilawan 

nga kaponon ni Tiyoy Doming. 

Kabalo magpa-atras sang karo kun 

hampakon ang iya talinga, nagaluhod 

kun sakyan kada aga.

Si Artoro nga sarang tani matapa 

ukon mapata, kagina sa amon pagtulokay 

kag hinuna-huna nga istorya, hinali nga nagmustra: 

Amoy, kun wala na man gid sang pag-asa ining aton banwa, 

tugoti ako nga magpadalagan nga kongresista, 

isulat sa aton plataporma – mabuot, mapagros, mapisan, 

magaserbisyo sa tig-ilinit ukon tig-ululan, indi kinahanglan 

nga bayuan, indi kinahanglan paliguan, indi kinahanglan 

bantayan, indi kinahanglan suweldohan. Indi palahambal 

pero hangkilan sa pagpamati, makabati kag makapanimaho 

maskin yadto ka sa piyak nga bukid.Sa matambok nga hilamon 

pwede na mangin malipayon, bastante sa pagpaino-ino, 

karabaw nga daw tawo. 

Kay ano man lang bala ang pag-ubra sang layi, 

indi bala duha ka bagay-- oo ukon indi. Kun ano gid man 

nga may dilema nga dapat desisyonan, diri sa akon 

sungay isab-it inang tarahan, kag saksi ang langit kag 

ang duta, gikan sa akon katigulangan kag mga mangunguma 

nga nangin halos himata, balansihon naton inang sitwasyon 

sa pagduko ukon sa pagtanga. 

Amoy, kay sa akon paglantaw nagasuli ang aton kalibotan, 

kami nga mga sapat nagaamat-amat nga mas nagatawo, 

kag kamo nga mga tawo, mas nagasapat. Kinahalangnan na 

siguro kami sa konseho, para mas may tul-id nga makapadangat 

kun ano gid ang matuod-tuod nga sitwasyon sang aton duta, 

suno sa aton adlaw-adlaw nga pagtinguha. 

-- JONATHAN D. DAVILA 

Bacolod City, Negros Occidental, Philippines

tulo ka tumoy sa lapis

Una, ang talinis ug bagtok 

nga uling nga mikuriskuris. 

Ikaduha, ang humok nga mopapas 

sa mga markado og ekis. 

Ikatulo, ang kinahabogang mando 

nga ang nalatid na matu-is. 

-- CARL B. MANTUA 

Baybay City, Leyte, Philippines

ikaduhang gabii sa kahaw-ang

Ug gitapuk-an sa kahaw-ang ang anino 

Nga gipugos-pusgay sa pinong liki-

Liki sa kahayag nga nagpunsisok 

Sa nahabiling distansya sa akong mga tudlo

Nga gabaybay sa mga tudling sa kagahapon 

Diin nabawog ang pagpanimpalad 

Sa dapit nga puno sa kahuyang, kagaan, kainit 

Gikan sa kalayong linugdangan 

Sa pagdaob sa mga katawa 

Nga hilaw— gisugnod, 

Gipanid-an, gisundan sa alisngaw gikan 

Sa bangaw nga dili bulawan ang tumoy: 

Pagpanghamoy sa kabilin nga mga pagmahay 

Diin ang balay usa ka monumentong 

Gipapas dihang midagan ang takna 

Paingon-gakos sa wanang… 

 -- ADELA OROZCO 

Pattaya City, Thailand

ang kinatumyan sa hamiguitan

Diha’y milutaw nga bukid ibabaw 

sa panganod. Ah, ang Olympus nga gipuy-an 

ni Zeus sa mga bathala! Ay, dili diay 

sa mga diwata! Basin ang gibug-aton 

sa bukid, gisapwang sa panganod, 

ingon sa hulagway nga mipilit sa kanbas: 

puno sa mga kahoy apan dili dia’y lunhaw 

ang mga dahon kon tan-awon sa layo, pino 

nga asul, madanihon. Buot ko kining sak-on, 

abton ang kinatumyam dayon 

mohigda sa hangin ingon sa bukid nga 

gapauraray, galantaw nako nga gialimut-an 

sa inalisngaw sa kainit sa yuta, 

nagpaabot kon kanus-a 

moduaw ang uwan. 

-- JOVANIE B. GARAY 

San Isidro, Davao Oriental, Philippines

sum-okon ta ang mangitngit nga lasang

Ania kita sa mangitngit nga lasang. 

Dala ko ang iwag sa lutikon tang dalan. 

Gibairan mo ba’g taman nang 

Imong hinagiban? 

Dali, hulbota... Ania’y baknit nga gaali 

Pag-amping sa tunob. 

Anaa’y lumot, madakin-as ka; 

Dili kasaligan ning lutikon tang dalan 

Ilawom sa mga kahoy 

Ilawom sa way kahumanang ulan. 

Dinhi sa silong sa sambong sa lasang 

Ang mga gamot ug balagon 

Nga gatuiris, nagsaplid; 

Buot kitang babagan sa gipangita tang kaluwasan. 

Sa unahan, sa unahan 

Anaa ang walog sa kasalbaran! 

Kupti og taman nang paglaom sa imong dughan. 

Wala’y makatuang sa kalayo sa atong tinguha. 

Unsa nang taknaa? Gabii na ba? 

Dugay nang gabii dinhi sa lutikon tang dalan. 

Ang singot ug ang tumog, ang ulan, ang ulan... 

Sakmiton ta gayod ang atong kaluwasan. 

Paghinay, ayawg lihok! 

Sa bato, nagpanago! 

Gituklo ko kaganina, wala tika pahibaw-a. 

Ayaw na’g kabalaka, magpadayon da kita. 

Ayaw gayod buhii kanang sapot kong 

Gikuptan mo— Ay! Dili kana tambag sa maas. 

Buhi kanako! Duol na kita sa kagawasan; 

Natapos na ang mino. 

Hain tong imong hinagiban? Ambi, 

Dawata ra ning sulo. 

Padayon, lakaw sa unahan! 

Anaa na ang gikahinaman tang 

Walog sa kasalbaran.

-- JOHN DANTÉ 

Consolacion, Cebu, Philippines

baldeney see

(alang kang Dottie) 

Nakahinumdom ka ba sa Baldeney See? 

Sa miaging tuig sa kilomkilom sa usa ka ting-init 

Alas sayes sa hapon nga dili tingsalop sa adlaw 

Nanuroy ta nga putos og jacket 

Ilawom sa kakahoyan tapad sa linaw 

Ug miingon ka dili ka na mobalik sa Pilipinas 

Ug miyungyong og lawom ang mga dahon 

Sa higanteng kakahoyan ug naminaw sa imong mga pulong 

Nga mitibuok daw ang gabon sa tingtugnaw. 

Ang mga gamot sa imong tingog milikop sa daplin sa tubig 

Diin ang pipila ka mga batan-ong lalaki naghumod sa ilang mga bitiis 

Milingi sila ug nangidhat. 

Ug miingon ka sa Europa sa pagkalangyaw 

Tam-is nga wala'y nakaila kanimo; 

Tam-is wala na'y pagtakoban ngadto sa imong ginikanan 

Uyab kaparyentehan mga silingan 

Mga bug-at nga bato nga gitangkil sa imong buko-buko 

Morag sa kang Sisyphus ang ilang mga wa'y kataposang pangindahay 

Kadenang wala'y kabugtoan. 

Ug dinhi sa Baldeney See 

Ang aninaw sa linaw tinuod nimong hitsura 

Diha sa tubig nga gilumotan 

Tin-aw ang imong mga mata ug gikumkom mo ang bato 

Nga pinug-an sa mga pagmahay. 

Ug nahinumdom ka nga sa pag-uli mo sa Pilipinas 

Nabati mo ang lawom nga panghupaw sa katawhan 

Ug kini mibalikos kanimo 

Gikan sa lapalapa ngadto sa tumoy sa imong buhok 

Hugot morag pisi sa rattan nga misuot sa kalasangan sa dugo 

Ug taman natuk-an ka ug buot kang moeskapo apan asa? 

Ilusyon lang ang mga walay kataposang baybayon 

Ang asul init-init nga dagat 

Ilusyon lang ang mga panas nga isla nga giliyokan 

Ug mga barotong linayagan 

Ang mga katkat-katkat kunohay sa kabungtoran 

Ug ang payag nga nipa 

Diin may batang naglingkod sa bukobuko sa kabaw 

Ug ulitawo nga nagsista-sista tupad sa babayeng taas ug buhok

Sa nagsidlak ang pahiyom. 

Moabot ang panahon nga ang mga bulkan kalit nga momata 

Ug molubong niining mga estatuwa. 

Ug miingon ka nga daghan ka nag nakalimtan 

Pasagdi nga ang panahon mohimo sa iyang buluhaton. 

Ang paghikalimot aduna'y presyo. 

Mga sinina mga alahas mga inasal nga baboy 

Ug niadtong dato na gyod kaayo 

Mga BMW ug Mercedes, 

Aan sa mga uyamot, 

Anaa kanunay ang simbahan 

Nga gatanyag og lubos nga kalimot. 

Daghan ang dili mo gustong hinumdoman 

Usa na ang silingan nga milarga sa gawas 

Nga nagpapista sa tibuok barangay kada uli, 

Kinsa mohilak kon gasahan 

Og mga estorya gikan sa lubnganan sa iyang pagkabata 

Pagtalikod niya 

Gilud-an nila ang iyang mga tunob.

Gilaslas sa ilang tamihid ug agik-ik ang iyang bayhon.

Gihuboan ang santos sa kapilya nga iyang gisininian 

Ug gipahumtan og Chanel 

Ug didto sa sinalikwayng kwarto 

Ang iyang gamayng altar hinalaran sa mga litrato sa iyang paraiso. 

Dinhi ang Baldeney See aduna'y lainlaing panagway 

Kon lubog kini isako niini kanato ang iyang mga tinagoan 

Nga mora'g dili angay sa mga langyaw nga parehas nato, 

Usahay tin-aw kini 

Ug dili nato mamatikdan ang kalainan sa asul sa langit; 

Sa asul sa samin diha sa tubig. 

Usahay lawom kini ug mga subong anino moturok 

Diha sa iyang sabakan. 

Kon mabaw kini ang atong katawa buak-buakon 

Ipalanog sa mga bato nga miguho sa kadaplinan, 

Apan karon ang adlaw mipukaw diha sa linaw 

Ug kaliboan ka mga mata 

Nga mibuka ug mipikaspikas sa kalibotan 

Ngadto sa kaliboan ka mga gagmay 

Hinigugma hinikawan nga mga kalibotan 

 -- ESTER TAPIA 

Kathmandu, Nepal

radioactive decay

Katong panit sa saging nga imong gilabay sa basurahan, 

            madugta ra to kadugayan. 

Katong mga buhok nga gikuha sa barbero sa imong ulo, 

            madugta ra to kadugayan. 

Katong mangga nga imong gilabay human nimo tamuyi, 

            madugta ra to kadugayan. 

Kanang imong lawas nga imong giampingan, 

            madugta ra na kadugayan. 

-- LEONEL QUILLO 

Malalag, Davao del Sur, Philippines

ang pagtental sa bata

                          

                           …et iuvenes vestri visiones videbunt… 

                           — Sanctus Lucas, Actus Apostolorum 

1 

Sa imong damgo gainusara ka, nalingaw nga gapauntol-untol og bola sa landong sa mga sanga sa atis nga misaghid sa balisbisan sa karaang tang balay. Ang imong paghigmata nahiatol sa hinanali nga pagpangatagak sa mga dahon. Unta dili kini sundan sa sitsit sa liyon ug ngulob sa taligatos, sa imong pagdagan tungas balik sa lasang sa katulog ug alimungaw. Kay didto, mamanhig ang mini nga mga propeta nga mohaylo sa imong pagsalig ug moasoy kanimo sa sugilanon sa sadya nga mga saulog ug bakanal nga mga bangkete sa wala pay El Tor, sa panahon sa atong katigulangan. 

2 

Biyai ko, bata nga burukinto, anak nga nawala, latagawng bulingit nga hipalgang himatyon ug gisagop sa rabanit nga mag-uuma, sulugoong mapatuyangon nga mobalik isip kulismaot nga kreador sa kulto nga mangangkon sa umaabot. 

3 

Miligid ang bola dulhog sa bakilid lapas sa tudling sa mga asusena liko sa prowa sa ampoanan labang sa koral sa kahayag—ug wala koy laing mahimo gawas sa pagnunot niini. Tungod kay unsa man intawoy iyang nahibaw-an, walay pasidaan nga miabot na diay ang kinabuhi, ang halangdong dinapit nga mapagarbohon, higpit ug masuknaon. Gayod, sa kahinayak sa takna, ang akong kahingawa dili na sapayan nga isilsil pa sa iyang kaisipan. 

-- VICENTE VIVENCIO BANDILLO 

Cebu City, Philippines

pagtabok sa immigration border: hubad sa Inenglis nga balak ni Danton Remoto

(gikan sa Sadao, Thailand ngadto na sa Bukit Changloon, Malaysia) 

Sa ilahang mga panagway nga mabudhion 

Wala'y masanag nga pagbati;

Mabasa nimo ang wala malitok nga mga 

Pangutana: 

Tinud-anay ba gyod 

Nga Pilipino ka? 

Apan nganong imong panit 

Dili man sama sa bulok sa padi*? 

Imong mga mata, 

Nganong wala man gabahirig 

Sama ana nilang 

Molamoy og babi*? 

Ug ang imong mga palad, 

Nganong dili man kubalon,

Galut-od sama sa mga atop 

Sa among kampong? 

Ug ang imong igsoong babaye, 

Mosayaw ba usab siya sa sayaw nga 

Gitumbok nga haram*? 

O manglimpyo ba usab siya 

Sa mga pansayan sa iyahang agalon kada adlaw? 

Matag Domingo, iyaha bang 

Gisul-ob ang pulang kibol nga sayal 

Aron mangalap og lalaking Indiyan 

Sa karaang mall sa Kotaraya— 

Usa ka gamitoyng langgam nga adunay mga balahibo 

Ang bulok sa mga damgo? 

Ug dili ba ikaw usa ka mang-aawit? 

Sama sa usa laing minilyon nga uban pa, 

Gabudlay gikan pa sa Melaka 

Padulong sa Kinabalu, nagalaylay 

'Happy Birthday' sa lima ka mga pinulongan? 

Ug nganong habog man ka, nagasul-ob og

Maligdong nga kamisin ginama gikan sa gapason nga Pranses, 

Nga adunay nipis nga hibla sa kuwentas 

Namungingi sa tinuod nga bulawan? 

Nidi mutsatsa, 

Ni mail-order bride. 

Nidi mang-aawit, ni tigpayuhot, 

Gilibog nimo ang matag-usa 

Sa langyaw nga buhatanan. 

Ug nganong imong paglitok 

Sa Iningles hingpit sa ingon 

Ug daling-masabot?

__________________________________________ 

* padi — humayan 

* babi — baboy 

* haram — law-ay o gidili 

-- GERWIN VIC E. BHUYO 

Bangkok, Thailand

ang dilaab sa mga mata ni Mary Shelley

Gakurog ang mga litra sa balak 

ni inday Mary— nahinumdoman nako 

sa wala pa mataktak 

ang akong tabontabon 

sa iyang kalibotan. Gitukmod ko 

sa iyang mga pulong 

sulod sa ngiob nga lawak. 

Duna’y gamayng dan-ag 

sa gapinal nga kandila, 

ug matod pa ni inday Mary dinhi 

mahimugso si Frankenstein. Gikan 

sa gawas, nadunggan nako ang uwang 

sa mga dahon nga nalisang 

sa huyohoy. Buot kong tutokan 

ang dilaab sa mga mata 

sa tambaluslos nga nagkumbitay 

sa kisami— iyang binuhi 

nga nituok nako dihang 

gianinaw ko ang iyang pagsulod-

guwa sa akong higdaanan. Usahay,

ang lawak mahimong lawod diin 

manggimaw ang kataw 

nga mobitad nako sa ilawom, 

molumos sa akong kahadlok.

Mao nga nilingiw na lang ko 

kay di ko buot nga mahigmata 

taliwala ning urom nga nahimong 

haya sa usa ka pasundayag. 

Ayaw ko’g pukawa. Buot pa nakong 

paminawon ang nagkadaiyang 

mga tingog duyog sa danguyngoy 

sa mga kalag ug sa mga batang 

gisignit sa sabakan, gipanglabay 

sa basurahan. Unya,

sa gamayng bintana, manambo 

si inday Mary; magtagbaw 

sa gusbat nga talan-awon nga daw 

giagian ug bagyo, nangutana nako 

kon duna pa ko’y mahagdaw 

sa kilisiw sa kataposang dag-om nga 

ganiha bughaw ug kanindot tan-awon 

apan karon nahilis ug daw 

nahagsaan og bangaw.

Sige, dad-a ko sa kinahiladman 

ngadto sa wa’y undang iniktin 

sa imong kangitngit hangtod 

mobagtok akong dugo, hangtod 

magupok akong kabukogan, hangtod 

mangangtod ang pabilo sa mga kandila 

ug ang kangitngit na lang 

mao'y mahabilin salin 

sa natagbaw nga tyabaw. 

 -- RODELIO BARELLANO 

Caloocan City, Metro Manila, Philippines

liwan nga nagbalik ang panong sa mga pispis sa amon atop

(para sa mga taga-Barangay Rempes, Maguindanao) 

Pagkatapos sang malawig nga pag-ulan, 

liwan na nga nagbalik sa atop 

ang panong sang mga pispis. 

Ila ginwaragwag ang madinalag-on 

nga pag-abot sa pagkiskis 

sang ila kuko sa tuktukon nga salsalon 

nga ginlubong sang mga panabang 

sang naglubog sa pagkabalaka 

ang bug-os nga Barangay Rempes. 

Ugaling sa ugsaran ni Inday Linda, 

nga ang kalayuon sa amon pulo ka dupa, 

rosal kag santan lamang ang liwan nagbalik 

kag nagwaragwag sang makatalanhaga nga kaamyon: 

daw subong sang mga kandila sang iya pagkawalà. 

Kag niyan sa igsilinghot: mayami, masimhotan 

ang mga bulak nga daw kanaryo sa kasanag, 

nagalapos sa nahaw-asan nga mga dahon 

pagkatapos magsungka si Paeng 

kaupod ang kalag sang isa ka pamilya 

kag mga uyas sang kalan-on nga wala maglitik 

nga iya ginsilhig padulong sa bibi 

sang mga banglid, sa mga gumon nga bakulod, 

sa ulihi nga mga baryo nga ginapatihan 

isa ka madanlog nga purgatoryo. 

-- ADRIAN MEDINA PREGONIR 

Banga, South Cotabato, Philippines