1. ANG SINUGDANAN
Amo tong apohan, igsuon sa tatay sa among
nanay. Wa to siya mangasawa, mao nga naglumon lang to siya sa iyang igsuon, si Apo
Sisto ug ang iyang asawa nga si Lola Ising, nga mga ginikanan sa akong Nanay. Di
gyud uroy to siya magpurol nga maoy sagad sul-obon sa mga lalaki sa amoa. Magkamisa
ug tapis ra to siya kanunay. Sa sinugdanan kuno kataw-an siya sa iyang
katalirongang kalalakin-an. Gidanggaan siyag Balulay, yaga-yaga nga pangalan.
Wa man siya motutol, gipasagdan lang niya, hangtod gipul-an na lang sila. Nawad-an
na lag aslom sa ulhi ning ilang yaga-yaga ug nahimo na hinuon niyang ngalan sa
tibuok Balangiga. Sa balay, Lulay among tawag niya, dili Lola, dili Lolo. Lulay,
ang among Lulay.
Iyang
ngalang tinuod? Facundo kaha to. Oo, Facundo,
Facundo Olvidar. Apan way mahinumdom anang ngalana sa amoa. Pirmero gyung
pag-abot sa mga Merkano, tin-edyer pa kaha tong among Lulay. Si Apo Sisto ug si
Lola Ising nag-asawa na, ambot natawo na ba kaha si Nanay. Ako naglutaw pa sa
bugan sa akong mga ginikanan, mga lagas pay pasultihon. Kay mga puya pa man gani
sad sila Nanay ug Tatay adtong panahona.
Sa
tiyempo Hapon, may buot-buot na ko. Gulang na sad ang among Lulay Balulay. Ngalan nga lagas na kadto siya, hamis ug
limpyohon gihapon, sama sa iyang naandan. Wa man uroy makalbo pareho sa uban. Hangtod sa
siya namatay taas gihapon ang iyang bukay nga buhok. Nahinumdom pa kos' iyang
mga patadyong nga lain-laig kolor, mga kamisa nga nagtikig sa almirol ug
kanunay plansawo, magkadilaing sudlay nga iyang ihipos sa iyang ubanon nga
buhok. Siyay nagtudlo namo pagkalimpyada, pagbantay sa among lawas, pagpanghipos
sa among mga butang, pagpili og unsay sul-obon nga angayan sa okasyon. Labaw sa
tanan, pagbarog sa among tinuohan aron respetohon sa uban.
Dugay
mi sa iyang pagmatuto, busa di gyud namo makalimtan among Lulay. Lalaki si
Lulay Balulay, hitso nga lalaki. Wa man ni niya balibari, wala sad niya supaka.
Duna lang siyay kaugalingong balaod nga gisunod. Barogi ang imong
tinuohan, iyang tudlo kanamo. Bali-balion
man ning istoryahag kanapulo, sayod ang tanan sa Balangiga nga lalaki among
Lulay. Lalaki nga nagsaya, kay niya pa, unsa may naa niana?
2. KABILIN
"Petra,
marika," baskog gihapon ang tingog sa lagas nga nagtawag kanako usa ana ka
aga. "Ablihi kanang kaban tiilan sa
akong katri. Ipaguwa ang sulod."
Wa
gyuy makahilabot anang kabana, suhito among pamilya. Katingad-an karon nga iya
kining paablihan nako. Unsa kahay naa sa iyang ulo?
Ang
sulod sa kaban mga karaang sanina, bistida, sari-saring mga inagua, binabaye,
camisa nga hinimo sa pinya ug abaca, mga tapis, mga sobrefalda, panuelos con encaje Belgica, candonggas largas, mga
saya nga siete cuhillos, cinco cuchillos,
tres cuchillos, mga mascota nga
binuwakan, mga sayas serpentinas de Samar y Leyte, mantillas bordaderas, mga
sapatilya.
Sa
nahikyad na ang tanan, miingon si Lulay, "Hala, pamil-a na pag-otro ug
iuli. Ayoha paghamis. Unya kapti kanang liyabe. Ikay akong habinlan aning
tanan. Ampingi." Iya kong gibantayan sa akong buhat hangtod nahuman. Way
tingog si Nanay nga nagtan-aw kanako ug nagyango-yango.
Ako
siyang gipangutana sa wa na mi sa lawak ni Lulay, "Nganong ako man?"
Nikatawa
lang si Nanay. "Kay hingantahon ka man kuno, ug maayong moistorya."
"Komedya
diha Nay, uy. Unsaon man nako nang mga saninang karaan?"
Apan
wa na ko tubayi ni Nanay nga nalingaw og hagpat sa kamunggay para sa sinabawang
sapsap among panihapon. Ug mao na nga
nia nako karon kining kaban ni Lulay Balulay. Katorse anyos ko sa gipasa niya kanako ang pagmangno aning
mga panaptona. Pila nay akong idad karon, nanglanot na man gani sad ning akong
buhok. Inubanan sa iyang istorya, siyempre. Oo, usa siya mawala, gitug-an niya ang istorya aning iyang kaban. Daghang
istorya. Karon ako sad ning itug-an kaninyo.
3. SI LULAY BALULAY
"Sastre ko sa daang lungsod sa Balangiga. Maayo sad kong mamorda. Kay ngano man to? Kay di ko gustong mangisda, init kaayong mamasol, mapagtong ka sa udto sa imong baroto. Labaw na nga dili ko gustong magdaro ug mamunglay. Init lagi sad, ug gilhang ang sagbot sa kampo. Gikataw-an kos' mga laki, binabayi kuno ko. Hala. sige. Ngano man diay? Binabayi bitaw, unsa may naa niana?
"Nagpraktis hinuon kog
panahi. Gihanas nako akong kaugalingong mogamit ug dagom ug hilo hangtod nilaksi
ug nipino akong agi. Akong gitastas mga daang sanina sa akong mama aron
mahibawo kog unsay porma sa manggas, sa blusa, unsaon pagpahaom sa dughan, sa
bat-ang, sa abaga. Gitun-an nako ang porma sa karsones, purol, kamisadentro,
karsonsilyo sa mga lalaki. Apan kalipay nako ang paggama sa sanina sa mga
babaye, trajes, ternos, camisolas, mga bisti para kasal.
"Panalagsa ra
hinuon ko makapanahi ug hitso, kay yano ra kaayo ang kinabuhi kaniadto. Timasa ray panul-obon sa mga tawo adlaw-adlaw.
Gawas kon Domingo. Kon Domingo magpabunggahay ug ilis ang tanan para manimba.
Usa ka adlaw sa usa ka simana, ipakita nila sa Ginoo nga nakabisti silag maayo.
"Pastilan Inday,
kadtong tuig sa 1891, bulan sa Setyembre, gikulatag maayo ang lungsod sa kolera. Mga gagmayng bata nangamatay adtong dakong pisti. Way hunong
ang undas sa lingganay sa simbahan alang sa mga minatay. Gawas pa kini sa among
nagbaga nga kasuko sa mga Merkano nga kalit lang nangabot ug nagpakahari-hari
sa amoang lungsod. Gipangpriso nila ang among kalalakinhan nga mingsulay og supak
sa ilang pamaagi. Gipamusil among mga hayopan nga naningaon man lang intawon sa kadalanan. Adtong
panahona may tinago nga bulkan sa dughan ang Balangiga.
"Sa gabii sa
Setyembre 27, nanumbalay ang magsilinganan, pasumangil nga motambong sa pangadyi
sa kalag sa mga namatyan. Gibantayan mi sa mga Kano, apan wa man silay nakita
nga kalapasan. Traynta ka tawo nag-abot-abot sa among balay, wa magdungan. Nangitag
bistida sa babaye. Naa silay plano, ila kong gitug-anan. Ako silang gipadayon,
akong gihatagan sa ilang gikinahanglan. Gipaangayan nako ilang mga postura.
"Ug sa tungang
gabii niabot si Caloy, si Caloy nga sikreto kong gikaangayan...."
Halos kuno sila magkaidad ni
Caloy. Sa
mga kalalakin-an sa Balangiga, siya ra kuno ang di mobiay-biay ni Lulay. Matinahuron,
tarong makig-istorya, di hambog, pareho adto kunong uban nga mangulihad kon
makakitag babaye nga magkuyog-kuyog sa mga puti.
"Ako
pa nang anak, p're, opawan ko na."
"Ako
pay bana, dila ra anay way labod."
Kon
may babaye kuno nga pahimongtan sa mga Kano sa ilang yaga-yaga, duolon niya ang
babaye, pasudlon sa balay aron mawala sa ilang panan-aw. Unya kalma niyang atubangon ang mga kano, pangutan-on ug
tinarong ug unsay ilang tuyo. Mapihaw kuno ang mga Kano ug molakaw na lang
palayo. Nia karon sa iyang atubangan ang maligdong nga ulitawo. Di sila maglayo
og barog. Iya kining gipahubo aron masukod ang sanina. Sama sa ubang
kalalakinhan nga nanag-una, may dala sad siyang mga armas.
"Igaod
kini sa akong lawas, apan sa pamaagi nga sayon rang hulboton," giingnan
niya si Lulay. "Ang sundang ibutang sa akong likoran, ang pul-anan dapit
sa tangkugo aron dali ra nakong makawhat. Ang mga punyal itaod sa akong isig ka
braso, igo rang matabonan sa mga manggas sa camisa. Ihikot sa akong mga paa
kining mga patalom aron matabonan sa
saya."
Nag-uga
ang iyang tutunlan nga nagtan-aw sa libsog nga lawas sa batan-on. Iyang gituman
ang tanang sugo niini, ug sa nahiluna na ang tanan, iya kining gisultihan,
"Kinahanglan
di mailhan nga duna kay dinala. Anara ang imong kaugalingon paglihok nga dala ning
imong kargada."
Naglakaw-lakaw
ang ulitawo sa panalgan sa balay samtang iyang gipaguwa ang kinanindotan nga
bistida nga iyang hiniposan. Alang lang gyud unta kaniya kining bistiha. Kay wa
pa may okasyon nga angay sul-oban niini, iya lang kining gitago, ang mantilla de encaje Belgica, ang camisa de seda China, ang bordado nga panuelo de piña. Gisul-ob niya kini sa
batan-on, ug mora sa iyang paminaw og nag-ilis siya sa usa ka dalagang
kaslonon. Gisul-ot sa ulitawo ang naguas
ug mascota, gisablay ang mantilla sa
iyang ulo ug giaayo ang pañolon sa iyang abaga.
Hitsas
na, ug iyang gitan-aw ang resulta. Usa
ka babaying ambongan nagbarog karon sa iyang atubangan, nagtan-aw kaniya ug way pahiyom, tabonon ang panit, hamis ang
nawong, lig-on og abaga, ul-id og likod. Labihay kaangayan ang batan-on sa iyang
traheng gisul-ob. Muy elegante gayud
kaayo. Apan kalit lang kunong nibaliktad
ang iyang kasing-kasing sa iyang pagtan-aw sa kaanyag nga nahulad sa iyang
atubangan. Kining batan-ong linghod ug ambongan, nga karon nagtakoban nga usa
ka babaye, ugma pohon, mahimo lang paon sa kamatayon. Gihiwa iyang dughan
niining butang nga iyang nahibaloan.
Apan
unsaon pagbakwi sa daan nang gikauyonan? Human og ilis ni Caloy, nagbanag-banag
na ang kaagahon. Ulhi na ang tanan. Di na mahunong pa ang mosunod nga
panghitabo, magpadayon kini, unsa may dangatan. Padayonon gayud ang
gikasabotan. Gitapik na lang niya ang batan-on sa likod ug giingnan,
"Lakaw
na. Igmat. Bantay."
5. ANG GIKASABOTAN
Sa
bintana sa iyang gamay nga balay, gibantayan ni Lulay ang pag-abot-abot sa
manimbahay. Mga tigulang babaye nga nagbaliog ug sapaw-sapaw nga iskapularyo,
uban ang ilang mga bana nga nanagbaston ug nagtiyog-tiyog paglakaw. Ning-abot
ang pipila ka mga lalaki nga nagyayong
og mga lungon sa bata, inubanan sa mga babaye nga nangihilak. Namarada ang mga
dalagitahay, ulitawhay, mga bata.
Igmat
ang iyang mga siplat, gipangita niya ang nanghulam sa iyang mga sinina. Napunting
niya si Ramon ni Hulya nagsul-ob ug garnate nga mascota, si Ilyong ni Tentay
naka-falda de tres cuchillos, si
Balauryo ni Kiray nga nagsul-ob ug sobrefalda
nga pula. Nasiplatan niya ang kadam-an, nanulod sa simbahan uban sa kadaghanan.
Iyan sang nasiplatan si Caloy, kalma nga ningpaso, nagkapot ug nobenaryo ug
rosaryohan, nakadungo ang ulo. Mora siya'g rayna, matod ni Lulay sa iyang
kaugalingon. Ug nibaligtad na sad ang iyang ginhawaan sa kakulba ug kahangawa,
"Ginoo,
itugot ang among kalamposan," ug sa sunod nga gininhawa, "Ginoo,
panalipdi silang tanan."
Di
malitok ni Lulay ang iyang pangaliya, kay bisag unsaon niyag hunahuna, way
mapili, kinabuhi maoy nakataya, taga-lungsod man o pangontra. Wa gyud siya
mohawa sa iyang bintana. Di magkadimao
ang iyang pangadyi. Nangurog ang iyang kamot nga nagkapot sa rosaryohan. Di
niya malitok ang mga misteryo sa kalipay ug kasakit. Nakalimtan niya ang ngalan
sa tanang santos nga iyang diboto. Ni usa nila wa siyay natawag. Nahuman na ang
misa. Nakit-an niya ang mayor del pueblo nga
naa ra sa plasa, ningdagkot ug tabako. Senyas sa pagripiki sa lingganay. Didto
niambak sa iyang tutonlan ang iyang kasingkasing. Ang ripiki sa lingganay. Senyas. Senyas sa pagsulong.
Ningbugwak
sa pultahan sa simbahan mga babayi nga nanagbitbit ug hinagiban, nanalagan, naniyabaw sa tingog
nga makalilisang,
"Sulong!
Sulong, kaigsoonan!"
Padayon
ang ripiki sa lingganay, nanawag sa mga nanaghubong sa ilang mga panimalay,
"Panggawas
na mo! Panahon na! Sulong na, kaigsuonan!"
Morag
kalayo sa nag-uga nga kakognan ningkanap sa tibuok lungsod ang pag-asdang. Nangguho
sa ilang gipanghubongan ang mga de armas
nga katawhan. Wa makapangandam ang Kano. Gipangtigbas sila sa kon kinsay makasugat,
gipamunggotag ulo ni bisan kinsay makaagi.
Bayad sa kahiubos. Tumbas sa kasilag,
kaaligutgot, pagdumot. Balos sa insulto, pagtampalas, panghadlok. Nagkahiusa
ang lungsod sa usa ka pamaagi sa nga sikreto ug maluibon. Hunahuna pirmero sa
mga Kano, babayi ray ilang pangontra. Apan
ang lanog-lanog nga siyagit nga ilang nadungog, "Sulong, kaigsuonan!"
tingog sa kalalakin-an.
Dili
ikapanghimakak nga ang sundalo nga Kano isog sad ug hanas sa away. Ningsukol
sila taman sa ilang mahimo. Daghan tuod ang pangontra apan abtik sad kuno ang
Kano. Ug duna silay pusil. Daghan sad silag napatay, usa sila nakalayat pag-iskapo
ngadto sa dagat. Nabilin ang ilang mga minatay, uban na si Connor, ang ilang
Kapitan. Pag-ugdaw sa away, usa kuno si Lulay sa mga nagsuroy sa plasa, nangita
sa mga samaran nga buhi pa. Giuli sa mga panimalay aron matambalan. Nadayonan
ang uban nga walay swerte.
Usa
si Caloy sa naangin. Giuli niya ang
lawas sa ilang balay, gihukasan sa iyang trahe, gihugasan, ug giilisan ug
limpyo nga nuog. Giadto niya ang mga partidos niini aron malubong. Ang bisti
iyang gilabhan uban sa mga bisti nga gipanguli sa mga nalibre nga nanghulam. Gitahi
niya ang mga gisi, gipaningkamotang mahibalik sa ilang kanindot.
Apan di pa kadtoy kataposan. Pila
adto ka adlaw, gibalikan sa mga Kano ang lungsod. Kalag na lay namuyo sa
Balangiga, kay ang mga buhi isigpanago na. Gisunog sa mga Kano ang lungsod, human
ilubong ang ilang minatay. Gitangtang
nila ang duha ka lingganay sa kampanaryo ug gidala. Hangtod karon amo pa kining
gipangita. Ambot kon gisunog ba sad nila ang simbahan? Bag-o na man karon ang
simbahan sa Balangiga. Nagtungtong lang gihapon kini sa pangpang sa Himanglos.
Human
adto wa na kunoy magyaga-yaga kang Lulay Balulay. Tinahod na kuno
siya sa Balangiga. Nagpadayon
siyag panahi. Hangtod nagangko na lang ang among Lulay, sinilbihan siya namo sa
akong Nanay.
6. KATUMANAN
Gikaon na sa yuta si Lulay Balulay.
Padulong man
tang tanan diha, way hinungdan nganong atong ipanghambog ang atong pagkatawo. Ningdaog ta sa Balangiga apan dakong
kapildahan ang gidangtan sa Samar sa sunod nga mga tinuig. Dugay nang
mingpahawa ang mga Kano sa atong nasod karon. Matawag nato ning kadaogan. Apan
wa lang gihapoy siguro ang atong kinabuhi. Nagtuo ko nga kining kahimtanga di
mag-usab hangtod sa kahangtoran. Bisag anus-a,
di gyud malikayan nga mag-atubang kitag magkalain-lain nga gumonhap sa atong
kinabuhi.
Ari
ta diri sa lawak, ania dinhi ang kaban. Akong ablihan para ninyo makita ang iyang
tinipigan. Iya kining habilin natong tanan. Pati ang istorya nga ako nang
gitug-an kaninyo. Tinuod man nga way kasigurohan ang ugma. Ang siguro lang tingali
kining mga tinipik sa handuman nga makuptan sa atong mga kamot. Ayoha kanag
alima, panugon ni Lulay Balulay. Tinipik
sa kagahapon nga masawod sa atong hinumdoman, angay ampingan sa atong handurawan.
Ug manghinaot nga sila motultol sa atong pagadulngan.
--
MERLIE M. ALUNAN
Tacloban
City, Philippines
No comments:
Post a Comment