gumalaysay: sayaw sa kamatayon

KON matapos man ang kalibotan, dako ang akong pagtuo nga mahitabo kini pasado alas tres sa kaadlawon. Dili kini mahitabo sa ubang adlaw. Lagmit Biyernes gyod. Mao kana ang pihong adlaw diin magbitay ang punyal sa maghuhukom ibabaw sa mga agtang sa tanang dunay kinabuhi aron ipahamtang ang kataposang hunat sa sayaw— sama sa naghingutas nga kataposang nota ni Mahler sa iyang ikasiyam nga simponiya.

Segun sa giingon sa pilosopo ug matematisyan nga si Pierre Louis Maupertius, ang kalikopan madaginoton sa iyang panglihok. Ang balaod sa paglihok ug sa pagpahulay anaa ra sa uniberso ug wala kiniy sipyat nga ginasunod sa tanang panahon. Ang lihok sa mga mananap, ang pagtubo sa mga tanom, mga linugdangan na lamang. Ang talan-awon sa tibuok uniberso nahimong mas matahom ug takos sa iyang harmoniya, kon kita nasayod sa pipila ka balaod nga inantigong gipahamtang— ang tanan sakto rang ipakasabot sa tanang lihok ning atong uniberso bisan gani ang pagpugnit nato sa atong kugmo sa taas tang kuko.

            Tan-awa ang balaod sa uniberso. Kon maglabay tag bato, mosunod kini sa arko sa atong paglabay. Ang kahayag, sa dili maisip niining quantao lusok sa enerhiya, tul-id sa hangin o kawalaan ug kon mobawog man, kana tungod kay misunod kini sa laing balaod. Ang puthaw tay-on. Ang yelo matunaw. Ang kainit sa dapog mabugnaw. Ang tanang tua sa ibabaw may purohan nga mahulog. Ang espasyo-panahon (spacetime) mikurba segun sa matematika ni Reimann. Ang mga kabtang (matter) sa uniberso, sa lainlain niining dagway sa reyalidad, mao lamang ang presentasyon sa lainlaing inter-aksiyon sa enerhiya. Ug ang labing tataw: ang kinabuhi tul-id nga dalan paingon sa lubnganan ug ang mga panghitabo taliwa sa kinabuhi ug kamatayon— nga tawgon ta usahay ug hut-ong sa mga kasakit ug kalipay— mao lang ang mga kurbada sa maong panaw.

Husto si Maupertius. Dili langayan ang kalikopan sa iyang panglihok. Morag pirmeng nagdali, pirmeng manglaktod sa labing sayon. Dili tuod matag-an apan puydeng atong mapahon ug kahonon sa ekwasyon ang tanang probabilidad sama sa gihimo nilang Dirac ug Feynman. Tan-awa ang dagayday sa tubig sa balisbisan. Tan-awa ang buwa sa serbesa. Tan-awa ang lihok sa sibilisasyon. Kining tanan nagsubay sa Principle of Least Action. Busa, kon matapos man ang kalibotan, kini paspas kaayo ug walay makapanguros, walay makatag-an.

            Kon ako maoy pangutan-on, ingon niini ang dagway sa kataposan:

NAHITIMBAKUWAS ako gikan sa halawom nga pagkatulog. Mihaguros si Airrah, ang binuhi nakong iro, paingon sa gamayng garahe. May laaw diay nga iring nga nasaag didto. Nakuyawan ko. Nasayod na ko unsa kamangtas si Airrah sa iring. Wala pay iring nga nakasulod sa balay nga migawas nga buhi.

Sa akong pagpasiga sa suga, nakasilaob na ang kasuko ni Airrah. Nanggataw na ang iyang bangkil, ang iyang lawas ug kusog nahiusa na sa hukom sa usa ka kriminal. “Airrah, ayaw, uy... maluoy ka anang iring!” Apan wala siyay nadungog. Wala. Ug dili ko siya maduol. Niadtong mga gutloa, dili siya mabadlong bisan sa Diyos.

Buot moipsot ang iring gikan sa hinanaling kamatayon. Nahabisungbisong siyag pangita og kakapyotan. Apan ulhi na ang tanan kay naalkanse na siyag usa ka pitik sa taknaan. Nababha ang iyang luyo dihang naabtan ni Airrah sa unang arangkada sa pag-atake. Nabutalid ang iring sa usa ka eskina. Giabibahan si Airrah sa mikagay nga pinundok nga mga botelya. Ang iring wala nay mahimo kondili ang pagsukol. Ang pagsukol mao ang kataposang depensa sa tanan; mao ang apirmasyon sa pagpreserbar sa personal nga eksistensiya sa usa ka linalang. Kay walay talawan kon dili na kita makadagan. Walay dili mosukol atubangan sa kaugalingong kamatayon.

            Apan ang killer instinct nga gibatnan sa usa ka iro nakahinayak na. Wala lang siya magtagad kanako. Andam nang makigkamatay. Sukol lang kon gusto nimo, pero di tika buhion! morag maoy mensahe sa linihokan sa akong binuhi. Nanghilam-os si Airrrah sa kinawrasan. Apan ang iring wala sab mahitsura. Nagkaligiray sila sa mangtas nga sambunot. Giwisi-wisi sa iro ang iring hangtod nga kini nagpabatal na lang nga naghingutas, daw naghangyo kanako nga siya luwason gikan sa hinanaling kamatayon. Apan wala koy mahimo. Ilawom siya karon sa teritoryo sa kamangtas ni Airrah.

            Nagdaghong ang iro sa dihang gipahamtang na niya ang final blowsa kamatayon. Misulirat ang mata sa iring. Mituyhad ang iyang lawas. Ug ang hinulamang kinabuhi sa usa ka mananap nasaksihan kong nahiplos sa tumang kakalma. Sama kakalma sa malumong kaadlawon.

            Giapongan ni Airrah ang iyang biktima. Walay kaluoy sa iyang mga mata, walay pagbasol. Iya kining giapongan samag nagtugyan og halad sa iyang diyos. Nakonsensiya kaha siya sa iyang gibuhat? Nganong dili niya madawat nga adunay iring sa kalibotan? Kon tutokan nako ang iring, wala man koy makita nga may timailhan nga usa kini ka daotan. Tinuod, mangawat kinig inun-onan. Apan kini nagpaila lang sab sa atong kayamhangan. Nangulipi lang tingali si Airrah sa iyang teritoryo. Apan wala bay luna sa hustisya ang si kinsa nga masaag sa dili niya teritoryo? Dili ba mapasaylo ang usa nga nakalapas?

Tingali, mao ni ang nakalahi sa tawo ug mananap. Mopatay ang mananap nga walay malisya. Ang tawo mopatay tungod sa kahangol ug kaburong. Husto kaha ang mananapon nga gihimo sa karakter nga si Anton Chigurh sa nobelang “No Country for Old Men”ni McCarthy kansang batasan sa pagpatay og tawo wala ray kalahian sa pagpatay og baka?

Bisan giunsa nakog tawag ang iro nga pasudlon, wala lang siya mokihol. Mibalik ko sa sulod nga walay tingog. Nahilom ang kaadlawon. Sa akong hunahuna, kon mosulod na siya, akong tan-awon ang iyang mga kinawrasan— mga kinawrasan nga kataposang sayaw sa kamatayon sa usa ka iring.

Apan sa dihang misulod na si Airrah, namatay ang mga sugang dagitabnon nga samag sinugdanan sa ngilngig nga dula sa tablado diin ang pagpawong sa mga suga makapadugang sa kakulbahinam sa mosunod nga mga esena. Mikalit og kahilan ang kaadlawon. Mao ray madungog ang halhal ni Airrah sa kangitngit nga nagpahuwas sa iyang kapungot sa iring. Buot siyang magpasapupo kanako nga sama sa anak nga nakakitag sinumbagay sa gawas ug nagpalaban sa iyang amahan. Gihiram nako sa kangitngit ang iyang nawong. Natuyamok kini sa kinawrasan. Ako siyang giiwagan sa kandela. Pastilan, nabitas ang usa ka parte sa iyang dunggan ug milagro lang tingali nga wa siya mabulhog. Bati na kag nawong, Airrah! Di na ko mo-kissnimo. Di na tika love.

Sa kangitngit, gisulod nako sa bolsita ang nawatas-watas nga lawas sa iyang biktima. Mogawas ko. Ihatag nako sa mangadlawong mga basurero sa sentro ang patayng lawas sa iring.

SA nagkuros nga karsada sa sentro, gipaabot ko nga molabay ang trak sa basura. Bugnaw ang patayng lawas sa iring sulod sa bolsita. Bugnaw ang mangitngit nga kaadlawon. Bugnaw ang panaghinabi sa mga drayber sa traysikol nga nag-estorya labot sa ilang panginabuhi. Dili ko matataw ang pipila ka tawo nga nagbadhas-badhas sa dalan. Alas tres pasado pa lang sa kaadlawon. Kon si Kristo mobalik niining mga orasa, upat lang mi sa eskina nga makasaksi sa Iyang kahimayaan.

Kadugay man nga milabay sa garbage compactor truck? Sa kaadlawon, mas maayong maoy bitbiton ang bolsita sa pandesal, dili kining patayng lawas sa iring. Nangilog-kilog ko sa akong nahunahunaan. Baya namag adunay mga batang latagaw nga mangayog pamahaw ug hialaan nga sobrang pagkaon kining akong gibitit.

            Unya mikidlat ang usa ka makapakitbi-sa-atay nga kahayag. Mikalit og kahayag ang kalibotan. Gisundan kini sa matang sa hugan-ob nga mora bag may nahutba nga parte sa kalibotan. Unsa kadto? Ang lugan-ob ug hait nga kahayag nagagikan sa dalan habig sa akong tuo. Nahaanod ko sa nagdinaganay nga tulo ka drayber sa eskina, tanan namong nawong ug lihok paingon sa gigikanan sa mikanap nga buto.

            Ug maoy nakita nako ang kamagwangang bul-og sa tubig nga kusog nga nanubay sa dalan nga nagtangag sa unang hut-ong sa mga biktima— mga motorsiklo, kotse, traysikol, tawo, ug unsa pa diha nga mahimong maanod— nga giabayan sa mga daghong sa pakiluoy Airrah, ayaw na tawon, maluoy ka anang iring, wa nay ikasukol nimo, uyug may nabati kong nagkanayon, hala, ang dakong tangke sa tubig atbang sa Hershey’s Furniture miulbo kay morag wa na kadaog sa presyur sa tubig Airrah, uy, hunonga na nang imong kamangtaspagtawag mog ambulansiya, dali, dali, tabanga to ninyong babaye, ohhhluoy kaayo ang iring ba, pagkuhag mo didtog tubig kay atong buboan aron mahuwasan nis Airrah sa kahinayaktawga ninyo ang taga reskyu kay morag naay daghang patay ug samaran di na tika love, Airrah, kay kriminal ka, mopatay kag iring, di na tika isuroy mabuntag buanga ka kay mangtas man diay ka kaayosus, kinsa man kaha tawoy enhinyero anang tangkeha, uy, nganong naa man sad na ibutang nang tangkeha sa sentro sa Muzon nga kadaghan sa puydeng butangan anang mananapa nga kanang layo ras disgrasya kon mopalpak ilang trabaho husto na lagi, Airrah, patay na nang iring, wa na maglihok, kriminal kang dako, gipatay nimo ang linalang nga kawras ray ikasukolsusmaryosep, ang tubig nga maoy atong kinabuhi mao man sad diay ang atong mamumuno karon nga napatay na kana nimo, imo nang kaonon? luslos nimo, imo ra nang gipatay nga way rasonunsa kaha intawoy nahitabo adtong mamairay og gabas, sundang, ug tigib dihas atbang adtong tangke…

            Ang ngiyaw sa mga ambulansiya, bombero, ug patrol sa kapolisan maoy pasiunang bakho pahinungod sa mga nangamatay. Ang nangamatay ilubong. Ang mga samaran maghunad sa ilang mga samad. Mao lamang kana, unsa pa man diay. Kutob ra diha. Si Anton Chigurh. Si Airrah. Ang tangke sa tubig. Kitang tanan gikulitan nag epitapo sa Ninth Symphonyni Mahler. Ug daghan pa kaayong kaadlawon diin ang pamukway sa kamatayon atong masaksihan nga wala na magkinahanglan og rason ang tanan. Wala masayop si Maupertius.

            Ug wala na sa akong kamot ang patayng lawas sa iring.

-- OMAR KHALID

Metro Manila, Philippines