bisan sa paquebot lang

Mein Todeskahn verfehlte die Fahrt… 

—Franz Kafka

Moderno ug hapsay na kaayo sa mata ang subdibisyon nga akong gipuy-an sa hayskol pa ko. Sa imong pagsulod lang daan, wala na tong tayaong mga rehas nga alingisig kaayong mokugiot inig-abli. Naa na lay pindoton ang unipormadong gwardiya unya mosibog rag iya ang gasinaw nga geyt nga giribitehan og pinahigdang mga tubo nga kon pakalitan og tan-aw walay kalainan sa bamper sa sayis silindros nga sakyanan. Unya sa imong pag-aninaw sa mga balay, wala nay orihinal nga gabarog pa, bisan kadtong mga dagko ug kongkreto nga niadtong panahona kada tan-aw nako masulawan ko unya madat-ogan sa ilang kaharianon. 

Sa akong paminaw paspas ra kaayo ang pagbag-o sa tanan. Wala pa bayay traynta ka tuig ug, kaluoy sa Diyos, wala koy nabalitaan nga dihay midangat dinhi nga kagubot, sunog, o unsa ba dihang kinaiyanhong katalagman nga makapaaghat og lukop nga kausaban sama niini. 

Hinuon, mao gihapon ang pwesto ug utlanan sa mga balay. Gani ang gitarokan sa bag-ong mga estraktura (nga kasagaran puti o pastel ang pintal unya walay mga banggera, galapad lang morag mga babayeng walay tutoy) mao ang mismong luna sa mga puluy-anang ilang gipulihan, walay pulgadang kapin o kulang. Ang nakalahi lang kay sa mga espasyo nga gaulang sa mga balay wala ka nay mahikap nga yuta, ug bisag asa ka lingi masangit ang imong mga mata sa kromo nga mga marko ug asero nga mga barandilya, o kaha sa mga bungbong nga pinasiboan ngilbit sa atop og lumbay sa lignging mga sil-ipanan nga hinimo sa de-kolor nga bildo nga kinuwadro og tumbaga. Ang bakanteng lote (nga bakante lang gihapon) sa kilid sa among giabangan nga nag-inusarang nahimulag nga balay (nga ang giilis nahimulag lang gihapon) napatag ug nahimong morag ahedresan kay gipahut-an og tig-ang mga baldosa nga banos-banos ang pughawng mga kolor sa anyil ug almagre, nga sama kadak-a sa mga lamesa sa madyongan. Haom kaayo ang pagkaakob mao nga walay sagbot nga nanuyhakaw sa dinugtongan. 

Ang matawag nga bag-o gyod, nga sa ato pa wala kaniadto, mao ang tubig. Tan-awa! Tubig! Tubig nga bugnaw, tin-aw, maabiabihon, nga gipabaha sa tibuok dapit—tubig nga walay kolor, walay hulma, walay itom nga laraw, halos dili makita, tubig sa kapasayloan sa sala! Tubig nga gakidlap-kidlap sa bulawanong silaw sa adlaw, nga gihapuhap sa huyo nga huyuhoy, tubig nga walay malisya, nga iya sa mga manulonda entonses bagay sa bildong mga bentana. Ug depende kon asa ka dapit magtindog lain-lain ang gilawmon: naay tunga lang sa dangaw, naay mga usa ka tiil (sa mga pasilyo ug agianan), naa poy duha o tulo ka dupa. (Sama pananglit sa likod sa poso nga kaniadto maoy among tambakanan og basura, kuhaanan og abono, ihianan. Dinhi manurok ang mga uhong sa ting-ulan libot sa dakong bangag nga tibuok tuig, labi na sa tingtugnaw, mangalisbo og yutan-ong kantalita daw bilahan sa tuwayong ginang nga gikan pang nakigdumog a subastahan og relip nga mga panti ug sayal. Humot handomon na lang kining tanan karon kay ang apog sa tingusbawan walay liatang suok o gingi. Ang tibuok palibot hinlo na.) 

Sa susamang paagi balik sa presente, ang mga bata magdagan-dagan maglukso-lukso magtampisaw sa tugkaran sa ilang mga balay nga porma og bapor de koreyo, ug samtang daw gilamat ka nga magtan-aw kanila (ang mga bata) nga walay kabalaka ni kalaay nga magbalik-balik og pangatuwad ug pangadakin-as, nadapit na usab ang akong pagtagad sa namatikdan ko sa unahan: nga ang tanan kanila (ang mga balay) hanoy ang disenyo, lapad ang mga atop ug walay mga ngilit kay pinakurba ang kilid sa mga bungbong. Kaha tungod kay mao kini ang esena, maingon ba nga pasensyoso kaayo sila (mga bata ug mga balay) nga gahulat sa tiliis nga serbato nga motanyag kanila sa kagawasan sa pagpili (kon molawig ba sila o dili, karon na ba o unya na lang)? 

Daw gidamgo ko na kini. Gidamgo nga nahinumdoman ko kining akong gibati karon. (Kagabii pa lang ba, o kwarenta na ka tuig ang milabay? Mao na ba kaha kini ang gipasidaan ni Papa nga kinahanglang andam ko kanunay kay sa usa lang ka pamilok sama sa kawatan moabot ang gutling nga mapugos ko pagluwan sa yambi nga kaw-it-sinumpayan sa Kataposan ug Sinugdanan?) 

Bisan pa man sa kalit kong kabalisa, nalingaw ko nga wala ko himay-ongi sa akong mga gikahinagbo nga medyo parehas nakog edad. Wala sab hinuon koy namay-ongan. Hala, ingon tingali niini ang nahitabo: namiya ang mga pamilya sa akong nabarkada kaniadto unya gibaligya nila ang ilang mga propiyedad ngadto sa mga tawo nga mahigalaon tuod apan walay kaikag nga makigsandurot sa uban. Gisuhid ko pag-usab ang ilang mga hitsura ug nakahukom ko nga lahi gyod tuod sila. Dili ang ilang bayhon, pamiste, buhok, kutis o tipo sa nawong kondili ang ilang linihokan, ang pagliso nila sa ilang abaga, pagyanghag, pagdalit og pahiyom: dili mapahitas-on ni maaghop, dili mayubiton ni maabiabihon (bisan tuod makaingon ko nga mas gaan ang ilang buot diri nako kaysa dili). Dili ko angay ikatingala kon mapamatud-an nga dili ko diay sila katagilungsod. 

Diha na sa akong pagbiya agi sa lutsanan sa likod nga bahin sa subdibisyon—padulhog labang sa giputos og silopen nga sapa-sapa nga gaulang sa komunidad ug sa dakong siyudad, agi sa hagip-ot nga taytayan nga daw andamyo nga gilatad sa sulibag nga anggulo—nga misantop sa akong hunahuna ang hingpit ang kahilom sa maong dapit, kahilom nga iya sa tuktok sa bukid o linaw nga lawod: lunsay, tibuok, dumalayon. Walay hingos, walay igham, walay agmod. Nga ang tanan nga moyango o mokaway walay ibungat nga pulong, nga bisan gikan sa mga bata, nga gakataw-anay gadudakpanay gasinabligay, nga unta magdahom ta nga ang ilang kiat giabyan sa kulisiw ug piliik (samtang ang ilang mga ugat sa liog mibathay ug miuylap sa langitnong kahimuot), walay gianod o midagayday bisag ang labing hinay na lang nga yagawyaw. 

 -- VICENTE VIVENCIO BANDILLO 

Metro Manila, Philippines