suwab sa bulan

1. Tuba sa Montaña

Aplod-aslom, ug mangalisbo sa ilong ang kahumot
sa tuba sa Montaña, kay gikan kini sa mga punoan
nga giabi-abi sa adlaw ug gihagwa sa parat nga hangin
sa kadagatan nga nag-alirong sa isla sa Pamilacan.
Maaninaw ra kini gikan sa Laya, ang baybayon
tiilan sa Montaña. Ang katubigan dinhi abtanan
sa mga sanga ug lumod nga manarap sa bolinao
inigdagsang niini sa mga bulan sa Abril ug Mayo.
Talagsa lang moulan sa amoa, busa ang duga sa suwak
espeso, tiniti gyud og maayo sa pansil nga yuta sa Bohol.

Hinuon sa amoang Montaña, ang tuba dili ilimnon
sa mga dalaga. Mao nga adtong gabhiona, mga kabron ray
nagkatigom sa tindahan ni Inay Moring—ulitawo, inasaw-an,
batan-on ug lagas, ug ang bag-ong biyudong si Noy Ramon—
nanangka sa usa ka dama sa bag-ong bahal
nga ilang gibanos-banosan ug giamotan og tangway.
Kay dapit pa lang kog katorse-kinse, ingon si Inay Moring,
di pa man ko dalaga, iya kong gipatabang og baligya
sa iyang tuba. Hagtik akong dalunggan, lagsik akong tiil,
ug laksing moipis sa mga basong namalhan. Apan lagi,
wa pa koy kabangkaagan sa nagtuliyok nga pasumbingay
sa mga nag-alirong nga kalakin-an. Ila kong gipangutana,
naigo na ba kuno ko sa suwab sa bulan. Nagtanga ra ko.
Si Inay Moring man maoy masuk-anong ningtubag,
“Hilom mo diha. Puya pa na si Hulya. Tingalig ang suwab
sa akong sanggot maoy mohiwa ‘ron anang inyong mga dila.”
Katawa uroy sa mga amawng dako.
Padayon ang tangway, padayon ang tagay, hangtod
bahoybahoy na ang tanan. Tuod, suwabe man gud imnon
ang tuba sa Montaña, apan hait ug igo, punting gyud sa ulo.
Sa kadugayan, ang karaang bulan ninglusot morag liki
sa mangitngit nga kalangitan. Inay, may suwab ba gyud kaha
nang bulan? Paigo lang sila, uy! Puya pa man kaha ko.

2. Pamasin

“Ug nganong daghan ta karong nagtapok dinhi?”
nagkanayon si Nay Moring sa dihang iyang hitamboan
ang iyang mga parokyano sa sayosayo pang kagabhion.
Iyang gipanghinganlan: si Lando ni Ising, si Idik ni Bebang,
si Mimong panday, pipila pa ka batan-ong ulitawo,
ug ang bag-ong biyudong si Noy Ramon nga nagpasilong sa ngitngit,
og maoy ningtubag niya, “Namasin ra. Way kaistorya sa balay.”

Namahakhak ang tanan, labi na ang kaulitawhan.
Kay lainlain mang butang ang nagtukmod nila dinhi.
“Namasin,” pulong ni Gorio, “Namasin labyag gwapa.”
“Namasin may magpainom og libre,” ni Cardo nga drayber.
“Namasin mahubog og sayo-sayo,” ni Mimong panday.
Namasin makapulot og balita. Namasin malingaw.
Namasin moagi si Cesar Montaño, ang pinakabantog
nga taga-Montaña, Baclayon, Bohol, artista sa puting tabil
nga basin lang mahangyo pagtangway og usa ka galon.
Namasin. Namasin. Sari-sari nga pamasin.

Ako ra tingali wa mamasin. Way gipangandoy.
Way gihandom. Igo rang motuman sa sugo ni Inay Moring
ug sa mangilinom. Anang gabhiona, ang namasin mahubog,
nahubog. Ang namasin makainom og libre, nakaiyawat man.
Daghang gwapa ang nanglabay, kay labyanan man gyud
ang tindahan ni Inay Moring. Ang uban gipang-apas
sa asawa, mirisi. Sa dihang nagkadyotay na ang tawo
ug nagkamabaw na ang damahan, may usa pa nga niabot—
si Inday Gloria, ang inilang mananabang sa tibuok Montaña,
hamtong nag pangidaron, dalaga. “Us’ ka bol, Hulya,”
matod niya, dayon tunol sa sinkwenta. “Baso 'nya, ha?”
Ug sa akong dakong kahibulong,
milingkod siya taliwa sa pipila na lang sa mga nahibilin.
Way nipiyak bisag usa, kay tanan sila iyang sinilbihan—
nagpaanak sa ilang mga asawa, nanghimusod sa bata,
nanghunad sa ilang mga tuli sa gagmay pa sila.
Sunod-sunod niyang gilad-ok, way tingog-tingog,
ang iyang tinangway, mora bag layo siyag gibaktas
ug karon giabot gyud og dakong kauhaw.

Karon sad ang karaang bulan nilihok nag saka,
baliko morag sanggot, ug gikan sa akong gibarogan,
ang suwab niini morag nasangit sa ulo ni Inday Gloria.
Kilat nibadlis sa akong utokan unsay buot ipasabot
adtong ilang pagya, “Naigo ka na ba sa suwab sa bulan?”
Ako kining nabasahan sa mata sa bag-ong byudong namasin
makaambit og wa hinganling butang anang sayosayo pa,
sa iyang pagduol sa dalagang paltera, ug hinay nga nagkanayon,
“Tara, Inday Glo. Ihatod tika. Di na dugay ang kaadlawon.”

3. Kapikas

Apan si Inday Gloria di pa moundang og sulti.
Gitangkaan siya ni Inay Moring, samtang si Noy Ramon,
hugot nga naminaw diha sa daplin. Ug siya nagkanayon—
“Kadtong una taason, gwapohon,
saktog pamarog, apan apikig pangutok. Ang ikaduha,
maamang kon daghag tawo, murag balagtok, magdalig
suksok sa lungag sa salog. Duna dihay tabian, di man gani hubog,
di mohunong og bahakhak, bisag hansakan pa nimog bahaw
aron mohilom. May niwangon, tambokon, kugihan, tapolan,
laksihon, hinayon—kanang tanan, ako nang gikasugat,
kay pwera buyag, taas-taas naman kog giagian sa kinabuhi.
Manawag, managhoy, moyanghag inig labay nako,
mogukod pa gani kun akong talikdan, o daganan ba hinuon.

“Hunahunaa, unsa man gyuy akong tinud-anong gipangita?
Daan na kong nagtuo nga bisag wa pa mi magkainilhanay,
bisag asang dapita pa sa kalibotan siya magtingkagol,
magtagbo ra gyud mi puhon. Kay sa akong banabana,
ang akong gipangita—yuna pa, ang ato tanang gipangita,
ang atong gipamiling—gikasinati na sa atong kasingkasing,
daan na nato siyang kaila, ato na siyang suod.
Kay ang tinuod, kapikas ra na siya sa atong kaugalingon.
Pananglit man dimalason ug dili nato siya hipalgan,
tibuok nakong kinabuhi, maghabak tag kamingaw.
Magtuwad pay agta, di gyud ta malingaw.”

Usa pa ka lad-ok, tuwad ang baso, tuwad ang bol.
Tuwad na sad ang galonan, pati na ang damahan.
Pagtindog ni Inday Gloria, mibarag siyag dyotay, apan
nakabawi man dayon, ug tul-id ang mga lakang,
niyango ngadto kang Noy Ramon, “Tana.
Tibuok kinabuhi kong naghulat,” dayong talikod,
sinundan ni Noy Ramon nga way tingog.
Ug silang duha gikuyogan sa bulan nga nagtulilik
sa nag-apong ug di mabalibaran nga kabuntagon.

4. Suwab sa Bulan

Mao toy kataposan nakong pagtabang kang Inay Moring
pamaligyag tuba. Nanghipos mi sa gipang-imnan,
gipangtuwad ang mga panudlanan, gihamis ang nataran,
ang lamisa, ang mga lingkuranan, hangtod nanuktugaok
ang mga sunoy sa silinganan. Pagtungtong nakog kinse,
ingon pa man sa mga gwatsinanggong way laing buhat
kundi mag-atang sa mga bag-ong dalaga sa Montaña,
namuklad na kuno ang akong biyuos, di na angayan
mamaligyag tuba.

Paminaw nako adtong gabhiona,
ang baho sa tuba nanuhot-suhot sa akong sinina,
namilit sa akong panit, ningtapot sa akong mga kamot
bisan gisabon nako pag-ayo. Sa akong katulogon,
ang baho sa aplod ug aslom nanugaw—bisan
wan-a gyud ko magpaduol sa tubaan sukad adto.

Dili kapugngan ang pagpanuwak sa lubi, ang pagbalik
sa lumod ug sanga sa Pamilacan dungan sa paglipang
sa bolinao, ang kamatayon, ang pagturok sa bag-ong binhi
sa karaang umhanan. Dili kapugngan ang pagsubang
ug pagkatunod sa bulan. Ug ako nga nagpuyo ilawom
sa iyang landong, dili gyud kapugngan nga masamad
sa iyang suwab sa igong takna ug takdong panahon.
Kini kun akong hipalgan ang kapikas sa akong kaugalingon
nga sa tibuok nakong kinabuhi akong pagahulaton.


-- MERLIE M. ALUNAN
Tacloban City, Leyte, Philippines